مقدمه:
در دنیای جهانی‌شده امروز، تضمین حقوق بنیادین کارگران و ایجاد محیط کاری منصفانه و ایمن، نه تنها یک ضرورت اخلاقی بلکه یک عامل کلیدی برای توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی است. استانداردهای بینالمللی کار چارچوبی را فراهم میکنند که دولتها، کارفرمایان و کارگران می‌توانند بر اساس آن برای بهبود شرایط کار و روابط صنعتی تلاش کنند. این مقاله به بررسی جامع مهم‌ترین نهادهای تدوین‌گر استانداردهای بینالمللی کار و اصول کلیدی مطرح‌شده توسط آنها می‌پردازد. این محتوا با هدف بهینه‌سازی برای موتورهای جستجو (SEO) و با تکیه بر منابع معتبر بینالمللی تهیه شده است.
کلیدواژه‌های اصلی: استانداردهای بینالمللی کار، حقوق کارگران، سازمان بینالمللی کار (ILO)، سازمان ملل متحد (UN)، ایمنی و بهداشت شغلی (OSH)، کار شایسته، کنوانسیونهای کار، حقوق بنیادین در کار.
1. سازمان بینالمللی کار (International Labour Organization - ILO)
الف) معرفی نهاد:
سازمان بینالمللی کار (ILO) که در سال 1919 پس از جنگ جهانی اول و به عنوان بخشی از پیمان ورسای تأسیس شد، یکی از قدیمی‌ترین آژانس‌های تخصصی سازمان ملل متحد است. مقر اصلی آن در ژنو، سوئیس قرار دارد. مأموریت اصلی ILO، ترویج عدالت اجتماعی و حقوق بشر و کارگر به رسمیت شناخته شده بینالمللی است. ویژگی منحصربه‌فرد ILO ساختار سه‌جانبه‌گرایی آن است؛ نمایندگان دولتها، کارفرمایان و کارگران از 187 کشور عضو در فرایندهای تصمیم‌گیری و تدوین استانداردها مشارکت برابر دارند. هدف نهایی ILO دستیابی به کار شایسته (Decent Work) برای همه زنان و مردان در سراسر جهان است که شامل اشتغال مولد در شرایط آزادی، برابری، امنیت و کرامت انسانی می‌شود.
(منبع اطلاعاتی اصلی: وب‌سایت رسمی ILO - www.ilo.org)
ب) استانداردهای کلیدی ILO:
ILO از طریق تدوین کنوانسیونها (Conventions) و توصیهنامهها (Recommendations) استانداردهای بینالمللی کار را تعیین میکند. کنوانسیونها معاهدات بینالمللی هستند که پس از تصویب توسط کشورهای عضو، برای آنها الزامآور میشوند. توصیهنامهها غیرالزام‌آور بوده و راهنمایی‌هایی برای سیاستگذاری و اجرا ارائه می‌دهند.
مهم‌ترین دسته‌بندی استانداردهای ILO بر اساس اعلامیه اصول و حقوق بنیادین در کار (Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work - 1998، با اصلاحیه 2022) شامل پنج حوزه کلیدی است:
آزادی انجمن و حق تشکل‌یابی و مذاکره دسته‌جمعی:
تشریح: این اصل تضمین میکند که کارگران و کارفرمایان حق دارند بدون نیاز به مجوز قبلی، سازمان‌های مورد نظر خود را تأسیس کنند و به آنها بپیوندند. همچنین حق مذاکره جمعی برای تعیین شرایط کار را به رسمیت می‌شناسد.
کنوانسیونهای اصلی:
کنوانسیون شماره 87: آزادی انجمن و حمایت از حق تشکل‌یابی (1948)
کنوانسیون شماره 98: حق تشکل‌یابی و مذاکره دسته‌جمعی (1949)
حذف کلیه اشکال کار اجباری یا قهری:
تشریح: این اصل هرگونه کاری را که از فرد تحت تهدید مجازات خواسته شود و فرد داوطلبانه آن را نپذیرفته باشد، ممنوع میکند. این شامل کار اجباری، بیگاری، قاچاق انسان برای بهره‌کشی کاری و کار در زندان تحت شرایط غیرمنصفانه می‌شود.
کنوانسیونهای اصلی:
کنوانسیون شماره 29: کار اجباری (1930)
کنوانسیون شماره 105: الغای کار اجباری (1957)
پروتکل 2014 به کنوانسیون کار اجباری (تقویت تلاش‌ها برای مقابله با اشکال مدرن برده‌داری)
الغای مؤثر کار کودک:
تشریح: این اصل با هدف ریشه‌کن کردن کار کودکان، به ویژه بدترین اشکال آن (مانند برده‌داری، قاچاق، استفاده در درگیری‌های مسلحانه، فحشا و کارهای خطرناک) تدوین شده است. همچنین حداقل سن برای استخدام را تعیین میکند تا با تحصیلات اجباری تداخل نداشته باشد.
کنوانسیونهای اصلی:
کنوانسیون شماره 138: حداقل سن استخدام (1973)
کنوانسیون شماره 182: بدترین اشکال کار کودک (1999)
حذف تبعیض در استخدام و اشتغال:
تشریح: این اصل بر لزوم برخورداری همه افراد از فرصت‌های برابر شغلی و رفتار برابر در محیط کار، بدون توجه به نژاد، رنگ، جنسیت، مذهب، عقاید سیاسی، خاستگاه ملی یا اجتماعی تأکید دارد. این شامل دستمزد برابر برای کار با ارزش برابر نیز می‌شود.
کنوانسیونهای اصلی:
کنوانسیون شماره 100: تساوی دستمزد (1951)
کنوانسیون شماره 111: تبعیض (استخدام و اشتغال) (1958)
محیط کار ایمن و سالم (افزوده شده در سال 2022):
تشریح: در ژوئن 2022، کنفرانس بینالمللی کار تصمیم گرفت که «محیط کار ایمن و سالم» را به عنوان پنجمین اصل و حق بنیادین در کار به رسمیت بشناسد. این امر بر اهمیت پیشگیری از حوادث و بیماریهای شغلی و ایجاد فرهنگ ایمنی در محیط کار تأکید میکند.
کنوانسیونهای اصلی مرتبط:
کنوانسیون شماره 155: ایمنی و بهداشت شغلی (1981)
کنوانسیون شماره 187: چارچوب ارتقاء ایمنی و بهداشت شغلی (2006)
سایر حوزه‌های مهم استانداردهای ILO:
علاوه بر اصول بنیادین، ILO کنوانسیونها و توصیهنامههای متعددی در زمینه‌های دیگر مانند ساعات کار، دستمزد منصفانه، تأمین اجتماعی، بازرسی کار، حمایت از کارگران مهاجر، و ایمنی و بهداشت در بخش‌های خاص (مانند کشاورزی، ساخت‌وساز، دریانوردی) تدوین کرده است.
2. سازمان ملل متحد (United Nations - UN)
الف) معرفی نهاد:
سازمان ملل متحد که پس از جنگ جهانی دوم در سال 1945 با هدف حفظ صلح و امنیت بینالمللی، توسعه روابط دوستانه میان ملت‌ها و ترویج همکاری‌های بینالمللی در حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بشردوستانه تأسیس شد، نقش مهمی در تدوین چارچوب‌های حقوق بشری ایفا میکند که حقوق کارگران نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از آن است.
(منبع اطلاعاتی اصلی: وب‌سایت رسمی UN - www.un.org و وب‌سایت دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل - www.ohchr.org)
ب) اسناد کلیدی مرتبط با حقوق کار:
هرچند UN مستقیماً مانند ILO استانداردهای فنی کار را تدوین نمی‌کند، اما اسناد بنیادین حقوق بشری آن مبنای بسیاری از حقوق کارگران را تشکیل می‌دهند:
اعلامیه جهانی حقوق بشر (Universal Declaration of Human Rights - UDHR, 1948):
تشریح: این اعلامیه که سندی محوری در تاریخ حقوق بشر است، حقوق بنیادین همه انسان‌ها را برشمرده است. چندین ماده آن مستقیماً به حقوق کار مرتبط است:
ماده 23: حق کار، انتخاب آزادانه شغل، شرایط کاری منصفانه و رضایت‌بخش، حمایت در برابر بیکاری، حق دستمزد برابر برای کار برابر، حق دریافت مزد منصفانه و رضایت‌بخش که زندگی خود و خانواده را مطابق با شئون انسانی تأمین کند، و حق تأسیس و عضویت در اتحادیه‌های کارگری.
ماده 24: حق استراحت و فراغت، از جمله محدودیت معقول ساعات کار و مرخصی‌های دوره‌ای با حقوق.
میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights - ICESCR, 1966):
تشریح: این میثاق یکی از معاهدات اصلی حقوق بشر است که حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به تفصیل بیان و برای کشورهای عضو الزامآور میکند. مواد مرتبط با حقوق کار عبارتند از:
ماده 6: حق کار، شامل حق هر کس به داشتن فرصت کسب معاش از طریق کاری که آزادانه انتخاب یا قبول میکند.
ماده 7: حق برخورداری از شرایط کاری منصفانه و مطلوب، شامل مزد منصفانه و برابر برای کار با ارزش برابر، شرایط کار ایمن و سالم، فرصت برابر برای ارتقاء شغلی، و استراحت، فراغت و محدودیت معقول ساعات کار و مرخصی با حقوق.
ماده 8: حق تشکیل و عضویت در اتحادیه‌های کارگری و حق اعتصاب.
پیمان جهانی سازمان ملل (UN Global Compact):
تشریح: این پیمان یک ابتکار داوطلبانه برای کسب‌وکارها است تا استراتژی‌ها و عملیات خود را با ده اصل جهانی در زمینه حقوق بشر، کار، محیط زیست و مبارزه با فساد همسو کنند. چهار اصل از ده اصل مستقیماً به استانداردهای کار ILO ارجاع دارند:
اصل 3: حمایت از آزادی انجمن و به رسمیت شناختن مؤثر حق مذاکره دسته‌جمعی.
اصل 4: حذف کلیه اشکال کار اجباری یا قهری.
اصل 5: الغای مؤثر کار کودک.
اصل 6: حذف تبعیض در استخدام و اشتغال.
3. سازمان بینالمللی استانداردسازی (International Organization for Standardization - ISO)
الف) معرفی نهاد:
ISO یک سازمان غیردولتی بینالمللی است که استانداردهای فنی داوطلبانه را برای طیف گسترده‌ای از صنایع و بخش‌ها تدوین میکند. هدف اصلی ISO تسهیل تجارت بینالمللی، بهبود کیفیت، افزایش ایمنی و کارایی از طریق ایجاد استانداردهای مشترک است. هرچند ISO مستقیماً "قوانین" کار را تدوین نمی‌کند، اما استانداردهای آن در زمینه مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی بسیار تأثیرگذار هستند.
(منبع اطلاعاتی اصلی: وب‌سایت رسمی ISO - www.iso.org)
ب) استاندارد کلیدی مرتبط با کار:
ISO 45001: سیستمهای مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی (Occupational Health and Safety Management Systems):
تشریح: ISO 45001 که در سال 2018 منتشر شد، یک استاندارد بینالمللی برای سیستمهای مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی (OH&S) است. این استاندارد چارچوبی را برای سازمانها فراهم میکند تا ریسک‌های مرتبط با OH&S را شناسایی، کنترل و کاهش دهند، از آسیبها و بیماریهای شغلی پیشگیری کنند و محیط کاری ایمن‌تر و سالم‌تری ایجاد نمایند.
اهمیت: پیاده‌سازی ISO 45001 به سازمانها کمک میکند تا به تعهدات قانونی و اخلاقی خود در قبال ایمنی کارکنان عمل کنند، عملکرد OH&S خود را بهبود بخشند، حوادث را کاهش دهند و اعتبار خود را نزد کارکنان، مشتریان و جامعه افزایش دهند. این استاندارد مکمل قوانین و مقررات ملی و استانداردهای ILO در زمینه OH&S است و رویکردی سیستماتیک برای مدیریت این حوزه ارائه می‌دهد.
اهمیت و پیاده‌سازی استانداردهای بینالمللی کار:
حقوق بشر: این استانداردها بخش جدایی‌ناپذیر حقوق بشر هستند و کرامت ذاتی کارگران را به رسمیت می‌شناسند.
توسعه اقتصادی: شرایط کار بهتر منجر به افزایش بهره‌وری، کاهش حوادث و غیبت، و نیروی کار با انگیزه‌تر می‌شود.
رقابت منصفانه: استانداردهای جهانی مانع از رقابت ناسالم بر پایه استثمار کارگران (Race to the bottom) می‌شود.
عدالت اجتماعی: این استانداردها به کاهش نابرابری و ایجاد جوامع با ثبات‌تر کمک میکنند.
مسئولیت اجتماعی شرکتها (CSR): بسیاری از شرکت‌های چندملیتی و برندهای معتبر، رعایت استانداردهای بینالمللی کار را بخشی از برنامه‌های CSR و زنجیره تأمین خود قرار می‌دهند.
چالش‌ها:
اجرای کامل و نظارت مؤثر بر این استانداردها در سطح ملی همچنان با چالش‌هایی روبروست، از جمله ضعف قوانین ملی، ظرفیت محدود بازرسی کار، موانع در تشکل‌یابی کارگران، و پیچیدگی‌های زنجیره‌های تأمین جهانی.
نتیجه‌گیری:
استانداردهای بینالمللی کار که عمدتاً توسط سازمان بینالمللی کار (ILO) و با پشتوانه اصول حقوق بشری سازمان ملل متحد (UN) تدوین شده‌اند، نقشی حیاتی در شکل‌دهی به دنیای کار ایفا میکنند. این استانداردها، همراه با چارچوب‌های مدیریتی مانند ISO 45001، ابزارهای مهمی برای تضمین حقوق بنیادین کارگران، ایجاد محیط‌های کاری ایمن و سالم، و دستیابی به کار شایسته برای همگان هستند. درک و پیاده‌سازی این استانداردها برای دولتها، کارفرمایان، کارگران و جامعه مدنی به منظور ساختن آینده‌ای عادلانه‌تر و پایدارتر ضروری است.